Vijf ideeën en vijf presidenten: ten redenen voor groenlinks om (meer) aandacht te geven aan Latijns Amerika
Twintig jaren geleden kon progressieve Nederlander makkelijk over LatijnsAmerika denken. Toen leefden wij met genoeg politieke vluchtelingen, die in Europa woonden na hun vlucht voor het martelen en de armoede van het Zuid-Amerikaanse continent. Veel Latijns-Amerikanen waren betrokken bij veel discussies in de eerste jaren van Groenlinks. De Nicaraguaanse revolutie was nog een belofte, en niet de teleurstelling die het later is geworden. Spaans praten was een politieke stelling, niet de mode die het vandaag de dag is. Een bekende tango (die u zich misschien ook herinnert) stelt dat “twintig jaren niets zijn” Maar het landschap van de Zuid-Amerikaanse discussie is sterke veranderd. Hier zijn niet meer zoveel politieke vluchtelingen, en de latinos die twintig jaren geleden in NL leefde zijn geassimileerd of teruggegaan. Latijns-Amerika kent een democratiseringsgolf. Eerst de ineenstorting van de Balkan, en daarna de Afrikaanse tragedies, werden belangrijkere thema's. Latijns-Amerikaanse migratie werd arbeidsmigratie, en geen politieke migratie meer. Kortom, Latijns-Amerika is nu niet meer zo'n interessant thema in Groenlinks. De tekst die volgt probeert dat idee te veranderen. De tijd is weer rijp om te denken aan het land aan de andere kant van de zee.
Nou, als een Argentijn-Venezolaan die zes jaren gelede aan de kust van Nederland kwam (vanaf de bergen van Zwitserland) hoop ik Groenlinks nog een goede beschrijving te bieden. De politieke en economische veranderingen van Latijns-Amerika gaan ongelooflijk snel. Dus kies ik voor een echte Nederlandse vorm: kort (en krachtig!). Hier stel ik vijf ideeën en vijf presidenten, voor die samen tien goede redenen maken om denken over Latijns-Amerika. Lees verder, en debatteer mee.
Eerst (pragmatisch) idee: Handel
Laat maar beginnen met de vanzelfsprekende. Wij leven in een geglobaliseerde tijd. Dat brengt Latijns-Amerika dichter naar Europa eventueel alleen voor economische redenen. Juist, er zijn veel meer Chinezen dan Zuid-Amerikaanse mensen, of er zijn veel meer “emergent economies” binnen Azië. Maar de groei van Venezuela of Argentinië, zijn groter of vergelijkbaar met de “Aziatische tijgers” van de jaren tachtig. Cultureel en economische gezien, staan wij dichter bij Latijns-Amerika dan bij Azië. Kijk eens naar initiatieven zoals de Mercosur. Enkele Zuid-Amerikaanse landen blijven proberen om economische grenzen te laten verdwijnen, net zoals Europa vijftig jaren geleden begon. Traditioneel gesproken wordt de handelen van Latijns-Amerika gedomineerd door Noord-Amerikaanse bedrijven, maar de politiek is bezig om dit te veranderen. Europa, zoals de Spaanse bedrijven hebben geleerd, heeft een groot potentieel in Latijns-Amerika. De Nederlandse economie heeft ook grote belangen in de regio. Denk aan Shell als een oliebedrijf, en de reserves van de venezolaanse olie of Boliviaans aardgas. Of denk in water-management technologie die ontwikkeld is in NL, en de grote waterwegen zoals de rivieren Amazonas, La Plata of Orinoco.
Nederlandse handelaren hebben altijd een rol gespeeld binnen het caribische gebied. De raffinaderijen op Curaçao verhandelt een grote deel van de venezolaanse olie. Antillianen en Surinamers zijn een levend deel van de Nederlandse bevolking vandaag. Zowel om economische als culturele redenen staat Nederland dichter bij Latijns-Amerika dan Groenlinks denkt.
Tweede idee (ook pragmatisch): Migratie
Migratie is het “hot issue” van de Europese politiek en zal niet verdwijnen in de toekomst. Sommige mensen zullen blijven herhalen dat wij meer migranten nodig hebben, sommige anderen zullen blijven denken dat wij minder migranten binnen moeten laten. Het migratiethema zaait het meeste in de politiek agenda van vandaag. Veel partijen zijn eens met elkaar: wij moeten meer aandacht geven aan het broeikaseffect, of de verzorgingsstaat moet teruggehaald worden. Maar het antwoord op het migratievraagstuk is nog ver van enige politieke consensus. Een feit is dat de emigratie van Latijns-Amerika groeit, en zal blijven groeien. Het verschil met de situatie van twintig jaren geleden, of met de situatie van de Afrikaanse migratie, is dat Europa op dit moment weinig politiek migranten van Latijns-Amerika krijgt. In Latijns-Amerika zijn er weinig tragedies op grote schaal, zoals hongersnoden of burgeroorlogen van Afrika. De Latijns-Amerikaan migrant van vandaag is een arbeidsmigrant. Mensen die zullen werken voor wat ze kunnen, of mensen die al gestudeerd hebben, en de beter betaalde banen van Europa willen. De meeste van de migranten van Latijns-Amerika gaan naar Spanje toe. Maar deze mensen overwegen ook om naar andere landen van Europa te gaan. Dat maakt de situatie van de Latijns-Amerikaanse migrant heel interessant voor Europese landen. Groenlinks zegt dat wij een controleerde migratie beleid willen. Wij streven om migranten aan te trekken die al banen hebben om hier te werken. Het is bekend dat Latijns-Amerikaanse migranten hun connecties met hun land van oorsprong houden, niet alleen per telefoon of e-mail, maar ook met het sturen van geld en de bijhouden van professionele relaties in de R&D sector. Dat voorkomt het risico van “brain (en economische) drain”. Het huidige europese beleid over migratie gaat veel te veel uit van de ervaring van de na-oorlogse jaren: De gastarbeiders zouden nooit terug gaan. Maar de nieuwe golf van Latijns-Amerikaanse migranten is anders, en de huidige realiteit in Latijns-Amerika is anders dan de realiteit in Turkije of Marokko van twintig (of meer) jaren geleden. De golf van de Latijns-Amerikaanse migratie die nu in Europa begint zal de perceptie veranderen die de Europeanen van migratie hebben.
Derde (politieke) reden: Latijn-Amerika groeit zowel in haar macro-economie als met haar armoede.
Economische en migratie groeit dwing Europeanen om Latijn-Aamerika te denken. Wij moeten denken aan economie en aan migratie. Daarom zijn de vorige twee ideeën pragmatische van aard. Er zijn ook nog andere redenen. Redenen die komen van de kern van Groenlinkse ideeën. Als de economie snel groeit in Latijns-Amerika, groeit de armoede ook. Hoe rijker het land wordt, hoe meer arme mensen het land heeft. Deze tegenspraak met een fundamenteel idee van het liberaal economische gedachtengoed zou kunnen ons inspireren om meer te denken aan Latijns-Amerika. Groenlinks zoekt nu de hernieuwing van wat het betekent om links liberaal te zijn. Als Groenlinks iets nieuws om te bieden heeft over liberale economie, is dat een antwoord op de tegenstelling tussen economische groei en armoede groei. En dat is een relevante vraag voor Latijns-Amerika. Is het stuk “Vrijheid Eerlijk Delen” een interessant stuk voor Latijns-Amerika? of is de Latijns-Amerikaanse ervaring met liberale theorieën iets waar wij van kunnen leren over de risico's van liberalisering? Ik ben me wel bewust van de risico's van geïmporteerde modellen van het ene land naar het andere. Maar de discussie over het belang van het “Scandinavische model” in Nederland kan misschien iets leren van het reeds ingevoerde “neoliberal model” in Latijns-Amerika. Daar hebben wij een extern voorbeeld dat het interessanter maak om aan Latijns-Amerika te denken.
Vierde -ideologische- reden: latijnsamerika is rood geworden
De stelling is bijna vanzelfsprekend. Na elke recente verkiezing gebruiken de nieuwe regeringen van Latijns-Amerika de zelfde kleuren van Groenlinks. Meer nog dan de vanzelfsprekende sympathie die deze ontwikkeling voor ons heeft , zijn er diepe ideologische redenen om ook daarover na te denken. In de latere tachtiger en negentiger jaren, volgden de Latijns-Amerikaanse beleidsmakers volgen wat men zou kunnen noemen een matig neoliberaal economisch beleid. Venezuela opende haar olievelden voor de grote internationale bedrijven, Argentinië heeft haar valuta gekoppeld aan de dollar, de “Free Trade Area for the Americas” een initiatief van de VS regering, lijkt goed. Maar deze politieke keuzen waren geen oplossing voor de grote problemen van de Latijns-Amerikaanse regio. De situatie schootterug. De grote bevolkingsgroepen van Latijns-Amerika blijfven arm, ondanks de economische groei. Nobel prijswinnaars zoals Stiglitz reageren tegen de “Washington consensus”. Het politieke leiderschap van de regio smelt snel, door spiralen van corruptie en schandalen. Een nieuwe soort van politici groeit. Niet verwonderlijke, deze nieuwe politici geven vooral aandacht aan arme mensen. Het resultaat is een echte mix, en heel interessant. Latijns-Amerikaanse regeringen zijn niet makkelijk te vergelijken. De taal van de president, en de beleid dat dezelfde president implementeert verschilt. Maar bijna alle nieuwe regeringen delen een ding. Alle huidige regeringen in Latijns-Amerika zijn zelfbenoemde links. Ik geloof dat de diversiteit van meningen over wat links betekent -bijna per se- interessant is voor Groenlinks.
Vijfde en laatste -politiek- reden: Latijns-Amerika is nog groen
Groenlinks is, inderdaad, meer dan rood alleen. Onze prioriteit ligt ook aan het onderhoud van natuur, juist nu, nu de toekomst van het broeikaseffect en verminderde biodiversiteit niet meer alleen de nachtmerrie is van de rare bioloog, maar meer een hard feit. Een globale kijk op de wereldkaart maakt duidelijk dat de meeste van de “biodiversity hotspots” van de wereld in Latijns-Amerika zijn. En ze staan onder druk. Van koralen in de wateren van de Caribische zee voorkomt de dreiging van hotelbouw, tot de druke op de regenwouden in de Amazone door de honger van de bevolking. De regeringen van Latijns-Amerika hebben veel gepraat over biodiversiteit. Gelukkig, zijn het geen gebieden met burgeroorlog, en ook geen kleine eilanden in het midden van de Stille Oceaan. De belangrijkste plekken hebben min of meer stabiele regeringen en makkelijk toegang. Europees en Nederlandse kapitaal geïnvesteerd om duurzam ontwikkeling van de Latijns-Amerikanse continent is niet onvoorspelbaar. Curricula in aanbod van o.a. De Wageningse Universiteit hebben veel experts afgeleverd, met jaren ervaring in de regio. Het is geen toeval dat de woorden “duurzame” en “ontwikkeling” waren gekoppeld bij eerste keer in Rio 1992. Als Groenlinks haar ideeën over natuur waar wil maken, hebben wij veel meer te doen in Latijn-Amerika.
Vijf –democratische- presidenten
Wie is wie in de latijnsamerikaanse politiek? Lees de kranten de laatste maanden en hun Spaans klinkende namen zijn vaker en vaker in de koppen. Evo Morales, of Chavez, zijn globale merken geworden. Maar wie zijn ze? Dragen ze de progressieve fakkel, of zijn ze simpel bananen-republiek caudillos? Volgens mij is de vraag belangrijker dan de gewone behoefte om te weten wat er gebeurt in een land ver weg. De vijf presidenten die ik praat hier over zijn een teken dat de linkse kerk -tenminste in Latijns-Amerika- verre van leeg is. Of, om de Bijbel te citeren, “veel zijn de kamers van de Heer”. Het is belangrijk voor ons, groenlinksers, om te zien hoe andere mensen betekenis hebben gegeven aan onze zelfde ideeën.
Laten we maar beginnen met Chavez, de militair die revolutionair wordt, de demagoog en machtige centralist. Chavez is het typische resultaat van de failure van het traditioneel (en western) democratische model. Afgelopen veertig jaren waren in Venezuela de sociaal-democraten en christen-democraten (de zusjes van de PvdA en de CDA) om en om aan de macht. De laatste jaren waren hun ideeën oud, en hun politici corrupt. Hun geloofwaardigheid ging snel naar beneden en Chavez greep de macht. In Nederland hebben wij Fortuyn gehad (en later de LPF), met een politiek kapitaal gebaseerd in kritiek op het puin van Paars. In Venezuela hebben wij Chavez gekregen, gegroeid op kritiek op dezelfde politieke familie. Zij acht (en sinds laatste november vier meer) jaren aan de macht hebben groot geld geïnvesteerd in de oplossing van armoede. Jammer genoeg is het meeste van de investering niet gecoördineerd en wel corrupt. Chavez' regering toont ook concentratie van macht in de uitvoerende macht van de regering zonder precedent in de venezolaanse geschiedenis. Chavez heeft zelf lijsten gebruikt van zij tegenstemmers om te verzekeren dat mensen die stemmen tegen hem hebben uitgebracht, geen baan krijgen in de publieke sector. De meest recent ideeën van Chavez zijn de privaat televisie kanalen te verbieden en enkele grote industrieën zullen gerenationaliseerd worden. De toenemende internationale profilering van Chavez maakt hem relevant, ook voor Nederland.
Na Chavez kunnen wij de andere kant van de munt bekijken met Lula, de vakbondsleider die liberaal wordt. In Latijns-Amerika is Lula de president met de meeste jaren als politicus. Voordat hij president was, was Lula ongeveer tien keren kandidaat. Binnen de club van de Latijns-Amerikaanse presidenten, als iemand de globale, liberale en economische wereld van vandaag begrijp, dat is Lula. En als iemand geloofwaardigheid verdient voor zijn kom, als iemand altijd hard heeft gewerkt voor de rechten van de armen, dat is Lula. Maar nu is Lula's regering is een moeilijke mix van liberaal beleid en linkse idealen. Lula is misschien een voorbeeld van waar een regering van Groenlinks op zou lijken.
Evo: Hij is de tweede indiaan die vanaf een armoedige geboorte, president is geworden in Latijns-Amerika (de eerst is Toledo, de vorige president van Peru). Evo Morales is een vertegenwoordiger van vierhonderd jaren van onderdrukking van de indiaanse bevolking. Het is te vroeg om te praten over het beleid van Evo, maar vroeg genoeg heeft hij de belofte van nationalisering van het aardgas waar gemaakt. De hele wereld geeft veel aandacht aan deze nationalisering Minder aandacht is gegeven aan het feit dat deze bedrijven geen Europees of Noord-Amerika bedrijven zijn, maar Braziliaanse bedrijven. Details zoude later komen, en Evo is er goed in om de media effectief aan te gebruiken. Maar populist of niet, radicaal of niet, Evo Morales is naar de voren gebracht het feit dat Latijns-Amerika de facto apartheid heeft. Grote sectoren van de samenleving, grote indianse sectoren, hebben geen contacten gehad met het andere deel van de samenleving in de laatste vierhonderd jaren. Dankzij Evo, is nu een erkende situatie.
Kirchner: Na de jaren met duizenden van gemartelde en vermoorde mensen, Kirchner is de eerste president van Latijns-Amerika die de massamoorden van de laatste dictators aangegrepen heeft. Verder is Kirchner de enige levende regent die grote en georganiseerde demonstraties gebruikt als propagandamiddelen voor zijn beleid. Herinner de boycot die Kirchner zelf georganiseerd tegen Shell, of de grote demonstraties tegen de vervuilende projecten van Argentijns buurland Uruguay. Minder mooi zijn de toenemende geruchten over de controle die Kirchner wil hebben over de publieke media.
Bachelet: Na een poging om in Europa te leven als politieke vluchteling, kwam Bachelet terug om haar artsopleiding af te maken, Chili onder Pinochet. Later was zij de eerste vrouw als Minister van Defensie te zijn. Dezelfde generalen dat terug in 1974 hebben haar vader gemarteld en vermoord waren onder haar stuur. In de sterke patriarchale en conservatieve chileense samenleving (waar Pinochet vandaag nog genoeg publieke steun heeft) vertegenwoordigt Bachelet het toenemende belang van vrouwen in een continent dat vandaag nog, tenminste in de ogen van Europa, veel te veel een macho bestuur heeft. Het beleid van Bachelet zal waarschijnlijk een voortrekking zijn van haar voorganger, een pragmatische en gematigde linkse regering.
Samenvatting. Vijf plus vijf is meer dan tien.
In de tekst boven heb ik geprobeerd een wisselend landschap van pragmatisme, ideologie en beleid te presenteren. Ongetwijfeld zijn de ideeën van mijn groenlinkse collega's over Latijns-Amerika zo verschillend als de betekenissen van links verschillende is in Latijns-Amerika. Als het mij gelukt is, zullen wij over deze verschillende meningen debatteren. Latijns-Amerika is inderdaad een groot deel van de wereld. De ideeën en de personen waar ik over heb gepraat, zijn verbonden en gemengd. Net als Europa een divers continent is, Latijns-Amerika is een fascinerende collage van situaties. Pogingen om deze realiteit te reduceren tot tien punten is niet goed mogelijk. Politieke, of geografische, of historische connecties maken de landschap wat ik hier beschreven heb, veel complexer dan hier gezegd is. Maar het doel is om op een debat aan te sturen. Groenlinks is een kosmopolitische partij, met belangen die verder rijken dan de dijken. Ik hoop dat de lezer mijn versimpeling vergeef, en erkent dat vijf plus vijf niet alleen meer dan tien is, maar een realiteit is die het verdient om verder over na te denken.